Artikel gepubliceerd in tijdschrift De Nieuwe, nr. 2014, uitgave van Arti Amicitae
INTRO: Reinventing Happiness is een driejarig kunstproject, waarin het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch met verschillende kunstenaars, museumbezoekers en bewoners van ’s-Hertogenbosch onderzoek doet naar nieuwe, sociale en duurzame vormen van geluk. Deelnemende kunstenaars zijn Frank Bruggeman, Sjaak Langenberg & Rosé de Beer en Jeanne van Heeswijk in samenwerking met theatermaker Paul De Bruyne Een ambitieus en experimenteel project met een open einde. Dit is het reisverslag van het begin.
‘Goh zeg, had die persoon niet de volgende brug kunnen kiezen? Dan was ik tenminste op tijd geweest!’. Ik zit in de trein naar ’s-Hertogenbosch, onderweg naar de opening van Reinventing Happiness. Vlak voor de brug over de Maas staan we plots stil. Er volgt een dienstmededeling. Er is mogelijk iemand voor de trein gesprongen. De conductrice gaat nu eerst naar de machinist. Nog geen seconde later spoelt er een golf van geïrriteerdheid door de coupé. Mobieltjes worden tevoorschijn gehaald en er volgen ellenlange klaagzangen over ‘niet op tijd komen’,’ hoe lang het wel niet zou duren’, en opmerkingen in de trant van ‘dat overkomt mij dan weer dat er weer iemand voor de trein springt’ en ‘ik neem nooit meer de trein!’. Nederlanders scoren qua cijfer voor welbevinden bij veel geluksmonitoren altijd erg hoog. Dat is al jaren zo. Ondanks dat het aantal mensen dat zich eenzaam voelt en last heeft van depressieve gevoelens alsmaar groeit. Depressie wordt volgens de Wereldgezondheidsorganisatie in 2020 volksziekte nummer 2. In onze ratrace om overal op tijd te komen, er op tijd bij te zijn, iets op tijd te kunnen bemachtigen en er bij te horen, lijken steeds meer medeburgers af te haken en depressief te worden. Een groeiende welvaart levert geen hoger gelukscijfer op. Dat is een feit. Ons consumptiepatroon gaat niet alleen ten koste van de natuur en het welzijn van mensen elders op de planeet, maar lijkt zich ook tegen onszelf te keren. We kunnen ons nog beter het einde van de wereld voorstellen dan het einde van het kapitalisme, is een veelgeciteerde uitspraak van Fredric Jameson en Slavoj Žižek. Maar is dat zo? Genoeg redenen om geluk te herdefiniëren, te heroverwegen, en opnieuw uit te vinden.
Inmiddels is het duidelijk dat er inderdaad iemand voor de trein is gesprongen. Het gaat nog wel even duren. De dames tegenover mij in de coupé kunnen er maar niet over uit dat je juist op zo’n zonnige dag jezelf van het leven kan beroven. En terwijl, veel van mijn medepassagiers medeleven zoeken bij elkaar om hun verloren tijd, bedenk ik me dat dit moment goed aansluit bij de invalshoek die kunstenaarsduo Sjaak Langenberg en Rosé de Beer voor Reinventing Happiness hebben gekozen: Nieuwe Omgangsvormen. Ofwel: ‘Hoe kunnen we stille afspraken, rolpatronen en gelukstheorie vervangen door improvisatie en doen?’. Wat zou het mooi zijn als er nu via de intercom een moment van stilte werd gevraagd, een altviool zou klinken of dat er iemand zou opstaan en ter nagedachtenis van de ‘ongelukkige’ een gedicht zou voordragen. Dat daardoor iedereen even uit zijn/haar eigen ongemak wordt gehaald. En we een collectief moment van stilstaan beleven. Hoewel ik het me bedenk, en de gedichtenbundel ‘Jij en ik’ van Paul Géraldy in mijn tas heb (een van de boeken over het belang van samen, die bezoekers van Reinventing Happiness mogen recenseren) durf ik deze rol zelf niet op me te nemen. Dat vraagt niet denken maar doen, bedenk ik me.
Sjaak Langenberg & Rosé de Beer onderzoeken de rolpatronen in het museum. Welk verschil maakt een suppoost als hij/zij de bezoeker een compliment geeft, in contact brengt met een andere bezoeker of voor een prettig gesprek zorgt? Volgens filosoof Peter Sloterdijk laat de hoge organisatiegraad van ons leven weinig ruimte voor een onverwachts goed gesprek. Het kunstenaarsduo zet hiervoor ‘supersuppoosten’ in. Zoals cabaretier Vincent Bijlo, filosofe Ann Meskens, stadschroniquer Eric Alink maar ook de lokale hairstylist Leona Priem. Het tentoonstellingsontwerp van Reinventing Happiness leest als een ‘krant-in-opmaak’ waarbij de wanden de pagina’s zijn, en als opengeslagen spreads ten opzichte van elkaar staan . Naast tekstfragmenten en statements ook filmpjes, geluidsopnames, artikelen en boeken. Een soort collage over geluk in relatie tot omgangsvormen, kapitalisme, natuur enz. Van Aristoteles Eudaimonia oftewel “een goed leven hebben”, een TED-X lezing waarin Harvard geluksonderzoeker Daniel Gilbert uitlegt dat we slechte geluksvoorspellers zijn, de uitkomsten van de Happy Planet Index van The New Economist Foundation, tot het succes van de budist-app waarbij wildvreemden elkaar wakker bellen. Genoeg stof voor een gesprek. Met de supersuppoosten kan vooraf ook een afspraak worden gemaakt. Later zal blijken dat deze inzet vele bijzondere gesprekken en een aantal prachtige columns heeft opgeleverd. En ook afwijzende reacties. ‘Het geluk van contact bestaat alleen op het moment dat het contact ook echt gewenst is.’, schrijft supersuppoost Marjoleine de Vos in haar verslag. Ann Meskens filosofeert in haar column over een nieuwe stedelijke wijze van elkaar groeten: ‘Niets houdt ons tegen om een vrij modern mens te zijn en niettemin een ander mens al eens toe te knikken, op de trottoirs de ruimte te geven, voor hem of haar op te staan in tram of bus, luidop te groeten als we een winkel of postkantoor binnenstappen… Dit alles is geen conservatief pré-19de-eeuws gedrag, het is gewoon menselijk gedrag. En als we ‘s avonds nog maar met weinigen op straat zijn, klinkt Grüß Gott in onze steden inmiddels belachelijk en uni-cultureel, maar een vriendelijke ‘Goedenavond!’ is wellicht universeel genoeg en betekent nog net hetzelfde.’
De politieagenten en het ambulancepersoneel lopen heen en weer langs het spoor op zoek naar iets onder de trein. We zijn een dik uur verder. Als ik links uit het raam kijk heb ik zicht op de Empel. Het is een van de Bossche wijken die kunstenaar Frank Bruggeman heeft gefotografeerd voor zijn onderzoek Natuur als Gemeengoed. Vensterbankgeluk of nieuwe wildernis? Natuur is belangrijk voor ons welbevinden. Volgens de Amerikaanse bioloog Edward O. Wilson zijn alle mensen – ook verstokte stedelingen – ‘biofiel’. De levende natuur roept een onweerstaanbare aantrekkingskracht op. Dit zou het succes kunnen verklaren van een documentaire als De Nieuwe Wildernis, maar verklaart niet de huidige trend van zoveel mogelijk betegelen (de achtertuin als verlengstuk van de huiskamer) en de keuze voor gecultiveerde beplanting. Frank Bruggeman, voorstander van natuurlijke beplanting, zal in zijn onderzoek naar welke natuur inwoners van ’s-Hertogenbosch gelukkig maakt hierin een neutraal standpunt innemen. Maar hij hoopt op onverwachte inzichten van bezoekers en inwoners. Een meer bewuste koppeling van natuurbeleving aan geluksgevoel zou zo maar eens een ommekeer kunnen betekenen van de verstening van het landschap. Hier aan de rand van ’s-Hertogenbosch houdt de Maas deze vooralsnog noordwaarts tegen.
Na twee uur stopt er een sprinter precies naast onze intercity. De evacuatie kan beginnen. Een voor een mogen we overstappen. Af en toe hoor ik een ongeduldig gemopper en geklaag dat al deze reizigers toch niet in zo’n korte sprinter passen. De NS heeft ‘t weer eens niet goed geregeld. Ik moet denken aan het ‘positivisme dilemma’. Als mensen gevraagd wordt naar hun toekomst zullen velen positief antwoorden. Stel je dezelfde vraag over de samenleving, dan antwoordt men veel negatiever. Dan liggen de eisen anders. Gek, hoe we blijkbaar onze eigen toekomst loskoppelen van het groter geheel. Alsof we daar zelf niet mede verantwoordelijk voor zijn. Andersom legt diezelfde samenleving het geluk aan ons op. Jeanne van Heeswijk en Paul De Bruyne gaan onder de titel Geregisseerd Geluk op zoek naar de mechanisme achter het opgelegde geluk en gebruiken hiervoor het format van het blijspel. En toen was geluk nog heel gewoon… De kunstenaar en de theatermaker vinden elkaar in de aanname dat de affectieve potenties van de mens in onze cultuur voorgekauwd, uitgetekend, verkocht en gekocht worden nog voor ze zijn ontstaan. We leven in een autoritair geregisseerde realiteit waarin angst en cynisme de overhand hebben. Haast dwangmatig zijn we allen op zoek naar geluk. Tijdens dit eerste deel van Reinventing Happiness organiseren Van Heeswijk en De Bruyne audities voor een Blijspel, over depressie – in vijf bedrijven. Bezoekers kunnen ook meehelpen het scenario te schrijven. Welke rollen te verdelen zijn is dus nog niet bekend. Een van de gastsprekers op zondag is Mark Fisher, schrijver van het boek Capitalist Realism. Hij meent onder meer dat: ‘…een depressief mens gelooft dat, elke positieve manier van zijn, elke hoop, een gevaarlijke illusie is.’. Met de voorspelling van de Wereldgezondheidsorganisatie in gedachte, is dit geen prettig vooruitzicht.
Als de sprinter langzaam op gang komt, en we dicht tegen elkaar geplakt staan, voelt het even als een bevrijding. Op weg naar de opening van Reinventing Happiness. Snel geef ik het meisje dat de hele tijd stilletjes naast me had gezeten een uitnodiging. ‘Welkom’, zeg ik.’ ‘Dank je’, antwoordt ze. ‘Prettige dag nog’.