Writing is a tool for understanding. Often my text are written after the practice. I use it as a way to reflect on what happened. And sometimes it helps to put an imaginative idea in to words: as if it happend. Please find hereby a selection of my texts, of which some were published or functioned as a speech.
Intro: Most of us know by now that we will imperil the planet and our wellbeing if we continue along our current path of consumption, and that simply modifying our habits by repairing what we have would go a long way to pulling us back from the brink. So what’s stopping us? Does this simple alteration of habit require a much more profound mental shift, and if so, what?
In 2009, some colleagues and I wrote the Repair Manifesto. It was a call to action for designers and producers to make their products repairable, and for consumers to have what they bought repaired when necessary. In other words, it advocated repair as a sustainable alternative to the throwaway mentality. It was provocatively promoted as an even better solution than recycling, since to recycle is still to throw something away. The manifesto was widely and internationally commended, and provided the impetus for many to start schemes promoting a more repair-oriented culture. New initiatives like the repair café (which is still going strong) also revealed the communal and social qualities of repair work.
Now, 8 years later, we’re still having discussions about how to deal with all the trash we’re generating. We’re producing so much trash that our concern now extends beyond the environment to our very health. Concepts like cradle-to-cradle design and the circular economy are being promoted as ways to address this major problem, but these concepts are still predicated on the practice of throwing things away, though their implementation makes for a lighter environmental footprint.
I am astonished that we still lack a more singular and widely endorsed vision of the parameters and possibilities of a repair economy — and I use the word “repair” in its widest sense, which includes all manner of mending, healing, recovering, upgrading and improvement activities that, if allowed to occupy a more central place in our daily lives, could give rise to a significant collective mental shift, one that the sociologist Hartmut Rosa (Resonanz. Eine Soziologie der Weltbeziehung, 2016) describes as: “Going from feeling alienated from the world to being in resonance with it.”
So what would society look like if repair were central in our thoughts and actions?
Let me start with myself. How central is repair in my own life? If we accept my broad conception of “repair” as described above and I start from the human body itself: am I not in a constant state of repair? I have a bruise on my arm that I know, from its colour, will take another week to heal, courtesy of the body’s unerring ability to heal itself. I have visible scars that remind me of past accidents and illnesses, and invisible ones borne in my heart and soul, though these have mostly healed over with help from friends or family, or thanks to professional therapy. These inner scars have made me stronger and more resilient, and have contributed to who I am and explain why I do things the way that I do.
I have also done many things wrong. Yes, I have binned products that malfunctioned, disappointed people, broken at least one heart (as far as I know), haven’t always been honest and fair, and I am far from perfect. But I have tried to make up for my actions, I have learned how to repair and improve in a variety of ways, how to connect. And I am fortunate to have learned some of the repair skills needed for self-improvement and to have witnessed the results. For instance, repairing my capacity for moral judgement has allowed me to better monitor my actions, regain the trust that was damaged on account of previous actions, and trust my own instincts again. This process hasn’t always been easy, and not always immediately successful, but it made me grow up, made me wiser, and taught me to take responsibility. Failure is a great teacher.
We need not look far to find things in need of repair, or to see that much of what surrounds us is dysfunctional or in need of some form of improvement. A cursory glance at the headlines reveals our many dysfunctional relationships: between generations, between citizens and the state, between genders, nations, and between ourselves and nature. Cities, systems and services eventually malfunction, or they become dysfunctional, owing to human errors built into the systems, our character flaws, unforeseen circumstances, or natural disasters. Ongoing topics of debates include gentrification and its consequences, the widening gap between rich and poor, and how to come to proper terms with our colonial past. So much repair work to be done.
So why is it, then, that whenever I try to emphasise the urgency of realigning our thinking towards a repair economy, I am typically met with expressions of incomprehension along the lines of: Are you serious? We don’t need repairs; we need new things, radical innovation and rapid growth! In other words, changes that allow us to continue more or less as is, and remain in what philosopher Peter Sloterdijk describes in his book In the World Interior of Capital as “Our comfort spheres of consumption”. Could it be that we are failing to see the connection between the repair and improvement of the self — a concept that appears to be gaining wider acceptance — and the repair of things? Is it that not enough of us have made the connection between our health and that of the environment? Have we internalised the dictates of consumerism to such an extent that they continue to override our understanding of the necessity for change? Are we no longer seeing individual objects for what they are, and lumping them together as “goods”? Is there now such a disconnect between the craft that goes into the clothes we wear and the specificity of each item, that they have become mere tokens of fashion, in one season out the next? Are we now defining friendship according to Facebook “likes”, and has the ease with which we’ve learned to discard these “friends” merely reinforced our habits of consumption, to the extent that everything becomes replaceable because we can always find something or someone new? And, if so, how do we provoke a sufficiently powerful collective shift in thinking?
Some philosophers and critics have suggested that we need a new perception of time. We are preoccupied with “the now” (the new) because it shows us the way to the future and the future (whatever that might be) is what we make of it right now. The ancient Greeks’ visual description of time suggested an opposite perception of time. The future is the past and the past is now. Therefore, we create the past right now.
The American Professor Emerita in the History of Consciousness Donna J. Haraway speaks about an ongoing now (Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene, 2016), and offers the concept of an ongoing flourishing in which we collaboratively search for ways to stay creative with and for the other (both human and non-human). I love this concept. It entails embracing open-endedness in all aspects of our lives.
When we envision society functioning exclusively on the repair economy, we see one in which greater prominence is given first to what was, and then to what is and what it can become. It is a society based on a lifelong exercise in mending, patching, repairing, restoring, hacking and caring. A society in which imperfections and malfunctions are seen as welcome opportunities for (re)connection, openings for improvement and growth, and a chance to find new methods of repair.
Keeping the past alive helps us avoid chronic collective amnesia, and allows us to take responsibility not only for a performance in the instantaneous present, but also for its consequences through time.
We should develop a better past to build upon.
Artikel gepubliceerd in tijdschrift De Nieuwe, nr. 2014, uitgave van Arti Amicitae
INTRO: Reinventing Happiness is een driejarig kunstproject, waarin het Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch met verschillende kunstenaars, museumbezoekers en bewoners van ’s-Hertogenbosch onderzoek doet naar nieuwe, sociale en duurzame vormen van geluk. Deelnemende kunstenaars zijn Frank Bruggeman, Sjaak Langenberg & Rosé de Beer en Jeanne van Heeswijk in samenwerking met theatermaker Paul De Bruyne Een ambitieus en experimenteel project met een open einde. Dit is het reisverslag van het begin.
‘Goh zeg, had die persoon niet de volgende brug kunnen kiezen? Dan was ik tenminste op tijd geweest!’. Ik zit in de trein naar ’s-Hertogenbosch, onderweg naar de opening van Reinventing Happiness. Vlak voor de brug over de Maas staan we plots stil. Er volgt een dienstmededeling. Er is mogelijk iemand voor de trein gesprongen. De conductrice gaat nu eerst naar de machinist. Nog geen seconde later spoelt er een golf van geïrriteerdheid door de coupé. Mobieltjes worden tevoorschijn gehaald en er volgen ellenlange klaagzangen over ‘niet op tijd komen’,’ hoe lang het wel niet zou duren’, en opmerkingen in de trant van ‘dat overkomt mij dan weer dat er weer iemand voor de trein springt’ en ‘ik neem nooit meer de trein!’. Nederlanders scoren qua cijfer voor welbevinden bij veel geluksmonitoren altijd erg hoog. Dat is al jaren zo. Ondanks dat het aantal mensen dat zich eenzaam voelt en last heeft van depressieve gevoelens alsmaar groeit. Depressie wordt volgens de Wereldgezondheidsorganisatie in 2020 volksziekte nummer 2. In onze ratrace om overal op tijd te komen, er op tijd bij te zijn, iets op tijd te kunnen bemachtigen en er bij te horen, lijken steeds meer medeburgers af te haken en depressief te worden. Een groeiende welvaart levert geen hoger gelukscijfer op. Dat is een feit. Ons consumptiepatroon gaat niet alleen ten koste van de natuur en het welzijn van mensen elders op de planeet, maar lijkt zich ook tegen onszelf te keren. We kunnen ons nog beter het einde van de wereld voorstellen dan het einde van het kapitalisme, is een veelgeciteerde uitspraak van Fredric Jameson en Slavoj Žižek. Maar is dat zo? Genoeg redenen om geluk te herdefiniëren, te heroverwegen, en opnieuw uit te vinden.
Inmiddels is het duidelijk dat er inderdaad iemand voor de trein is gesprongen. Het gaat nog wel even duren. De dames tegenover mij in de coupé kunnen er maar niet over uit dat je juist op zo’n zonnige dag jezelf van het leven kan beroven. En terwijl, veel van mijn medepassagiers medeleven zoeken bij elkaar om hun verloren tijd, bedenk ik me dat dit moment goed aansluit bij de invalshoek die kunstenaarsduo Sjaak Langenberg en Rosé de Beer voor Reinventing Happiness hebben gekozen: Nieuwe Omgangsvormen. Ofwel: ‘Hoe kunnen we stille afspraken, rolpatronen en gelukstheorie vervangen door improvisatie en doen?’. Wat zou het mooi zijn als er nu via de intercom een moment van stilte werd gevraagd, een altviool zou klinken of dat er iemand zou opstaan en ter nagedachtenis van de ‘ongelukkige’ een gedicht zou voordragen. Dat daardoor iedereen even uit zijn/haar eigen ongemak wordt gehaald. En we een collectief moment van stilstaan beleven. Hoewel ik het me bedenk, en de gedichtenbundel ‘Jij en ik’ van Paul Géraldy in mijn tas heb (een van de boeken over het belang van samen, die bezoekers van Reinventing Happiness mogen recenseren) durf ik deze rol zelf niet op me te nemen. Dat vraagt niet denken maar doen, bedenk ik me.
Sjaak Langenberg & Rosé de Beer onderzoeken de rolpatronen in het museum. Welk verschil maakt een suppoost als hij/zij de bezoeker een compliment geeft, in contact brengt met een andere bezoeker of voor een prettig gesprek zorgt? Volgens filosoof Peter Sloterdijk laat de hoge organisatiegraad van ons leven weinig ruimte voor een onverwachts goed gesprek. Het kunstenaarsduo zet hiervoor ‘supersuppoosten’ in. Zoals cabaretier Vincent Bijlo, filosofe Ann Meskens, stadschroniquer Eric Alink maar ook de lokale hairstylist Leona Priem. Het tentoonstellingsontwerp van Reinventing Happiness leest als een ‘krant-in-opmaak’ waarbij de wanden de pagina’s zijn, en als opengeslagen spreads ten opzichte van elkaar staan . Naast tekstfragmenten en statements ook filmpjes, geluidsopnames, artikelen en boeken. Een soort collage over geluk in relatie tot omgangsvormen, kapitalisme, natuur enz. Van Aristoteles Eudaimonia oftewel “een goed leven hebben”, een TED-X lezing waarin Harvard geluksonderzoeker Daniel Gilbert uitlegt dat we slechte geluksvoorspellers zijn, de uitkomsten van de Happy Planet Index van The New Economist Foundation, tot het succes van de budist-app waarbij wildvreemden elkaar wakker bellen. Genoeg stof voor een gesprek. Met de supersuppoosten kan vooraf ook een afspraak worden gemaakt. Later zal blijken dat deze inzet vele bijzondere gesprekken en een aantal prachtige columns heeft opgeleverd. En ook afwijzende reacties. ‘Het geluk van contact bestaat alleen op het moment dat het contact ook echt gewenst is.’, schrijft supersuppoost Marjoleine de Vos in haar verslag. Ann Meskens filosofeert in haar column over een nieuwe stedelijke wijze van elkaar groeten: ‘Niets houdt ons tegen om een vrij modern mens te zijn en niettemin een ander mens al eens toe te knikken, op de trottoirs de ruimte te geven, voor hem of haar op te staan in tram of bus, luidop te groeten als we een winkel of postkantoor binnenstappen… Dit alles is geen conservatief pré-19de-eeuws gedrag, het is gewoon menselijk gedrag. En als we ‘s avonds nog maar met weinigen op straat zijn, klinkt Grüß Gott in onze steden inmiddels belachelijk en uni-cultureel, maar een vriendelijke ‘Goedenavond!’ is wellicht universeel genoeg en betekent nog net hetzelfde.’
De politieagenten en het ambulancepersoneel lopen heen en weer langs het spoor op zoek naar iets onder de trein. We zijn een dik uur verder. Als ik links uit het raam kijk heb ik zicht op de Empel. Het is een van de Bossche wijken die kunstenaar Frank Bruggeman heeft gefotografeerd voor zijn onderzoek Natuur als Gemeengoed. Vensterbankgeluk of nieuwe wildernis? Natuur is belangrijk voor ons welbevinden. Volgens de Amerikaanse bioloog Edward O. Wilson zijn alle mensen – ook verstokte stedelingen – ‘biofiel’. De levende natuur roept een onweerstaanbare aantrekkingskracht op. Dit zou het succes kunnen verklaren van een documentaire als De Nieuwe Wildernis, maar verklaart niet de huidige trend van zoveel mogelijk betegelen (de achtertuin als verlengstuk van de huiskamer) en de keuze voor gecultiveerde beplanting. Frank Bruggeman, voorstander van natuurlijke beplanting, zal in zijn onderzoek naar welke natuur inwoners van ’s-Hertogenbosch gelukkig maakt hierin een neutraal standpunt innemen. Maar hij hoopt op onverwachte inzichten van bezoekers en inwoners. Een meer bewuste koppeling van natuurbeleving aan geluksgevoel zou zo maar eens een ommekeer kunnen betekenen van de verstening van het landschap. Hier aan de rand van ’s-Hertogenbosch houdt de Maas deze vooralsnog noordwaarts tegen.
Na twee uur stopt er een sprinter precies naast onze intercity. De evacuatie kan beginnen. Een voor een mogen we overstappen. Af en toe hoor ik een ongeduldig gemopper en geklaag dat al deze reizigers toch niet in zo’n korte sprinter passen. De NS heeft ‘t weer eens niet goed geregeld. Ik moet denken aan het ‘positivisme dilemma’. Als mensen gevraagd wordt naar hun toekomst zullen velen positief antwoorden. Stel je dezelfde vraag over de samenleving, dan antwoordt men veel negatiever. Dan liggen de eisen anders. Gek, hoe we blijkbaar onze eigen toekomst loskoppelen van het groter geheel. Alsof we daar zelf niet mede verantwoordelijk voor zijn. Andersom legt diezelfde samenleving het geluk aan ons op. Jeanne van Heeswijk en Paul De Bruyne gaan onder de titel Geregisseerd Geluk op zoek naar de mechanisme achter het opgelegde geluk en gebruiken hiervoor het format van het blijspel. En toen was geluk nog heel gewoon… De kunstenaar en de theatermaker vinden elkaar in de aanname dat de affectieve potenties van de mens in onze cultuur voorgekauwd, uitgetekend, verkocht en gekocht worden nog voor ze zijn ontstaan. We leven in een autoritair geregisseerde realiteit waarin angst en cynisme de overhand hebben. Haast dwangmatig zijn we allen op zoek naar geluk. Tijdens dit eerste deel van Reinventing Happiness organiseren Van Heeswijk en De Bruyne audities voor een Blijspel, over depressie – in vijf bedrijven. Bezoekers kunnen ook meehelpen het scenario te schrijven. Welke rollen te verdelen zijn is dus nog niet bekend. Een van de gastsprekers op zondag is Mark Fisher, schrijver van het boek Capitalist Realism. Hij meent onder meer dat: ‘…een depressief mens gelooft dat, elke positieve manier van zijn, elke hoop, een gevaarlijke illusie is.’. Met de voorspelling van de Wereldgezondheidsorganisatie in gedachte, is dit geen prettig vooruitzicht.
Als de sprinter langzaam op gang komt, en we dicht tegen elkaar geplakt staan, voelt het even als een bevrijding. Op weg naar de opening van Reinventing Happiness. Snel geef ik het meisje dat de hele tijd stilletjes naast me had gezeten een uitnodiging. ‘Welkom’, zeg ik.’ ‘Dank je’, antwoordt ze. ‘Prettige dag nog’.
In the autumn of 2005, AMO, the research arm of Rem Koolhaas’s architectural practice, presented its research-based opinion of an initiative to build a new design museum in the Zuidas district of Amsterdam. The founding partners were the city of Amsterdam, ING Real Estate and Premsela, the Dutch Platform for Design and Fashion. AMO’s report included the statement “The world does not need another design centre.” This provocative one-liner was grounded with a seemingly endless list of design centres, design museums, design festivals, design conferences, design galleries and design capitals. In 25 years, the number of design centres around the world had quadrupled! And we had yet to begin. Not as the Design Museum, but as Platform21: its incubator. Our mission was to use this pioneering phase to develop a concept that would go beyond just another design centre
MUSEUM PLATFORM EXHIBIT EXPLORE OBJECT SUBJECT
Setting up a test case for a design museum that would be more than a design museum was a challenge, to say the least. It called for an unorthodox programming approach and a critical analysis of the cultural scene. With the high density of design-related activity taking place, some overlap seemed inevitable. As Platform21’s artistic director, I had one goal from the beginning: not to do what others were already doing. We wanted to achieve successes of our own. Copying the tried-and-true wouldn’t yield anything beyond what we already knew, and since many design exhibitions used the same object-oriented format, there seemed to be plenty left to discover. Platform21 had no history, no collection to fall back on, and no specific design discipline to serve. What we did have was a location – a unique 300m2 cylindrical space in a former chapel – and a programming budget. We decided not to exclude anyone or anything. We wanted to discover our own parameters and, most of all, to learn by allowing ourselves the freedom to make mistakes. We let curiosity guide our programming and worked in the manner of a magazine, putting neglected subjects on the agenda. And we did it all at a fast pace and with the aim of activating and involving the public.
EXPERTS ENTHUSIASTS COLLECT SHARE TASTE MEANING
Design is especially appealing as a subject because of its breadth. Everything has a design, but not every design has the same value for everyone. We surround ourselves with stuff because we can give it numerous different meanings – functional, emotional, cultural, economic, symbolic. Seen through the eyes of different people, a single product can yield up a wealth of stories. As a curator, you don’t need to add much to those stories; you only need to be interested in them. An apparently insignificant object can be of great personal value and tell us more about a given culture or period than a star designer’s masterpiece.
One of our first shows at Platform21 was devoted to adults and their cuddly toys. It occurred to me and the people around me that there was a growing number of grownups who carried around character toys they had special relationships with. We wondered why they did it. These characters were often homemade or else very carefully chosen. Not only was character design a growing part of the creative market, it stood for a new kind of platform that merged DIY culture and professional design practice. Character fans were people who were interested in each other’s shared fascination with things with two eyes, not design perfection. To do justice to this movement, we needed to find the right way to present the subject. We found a solution in sending out an open call appealing to characters’ owners to explain what was so special about their ‘friends’ and lend them to us for inclusion in the show. This approach proved to be the right one: we got responses from the well-known and the unknown, and the range of characters and testimonials we collected provided a convincing sampling of every imaginable kind of character and character love. The exhibition was accompanied by workshops, films, performances and talks and drew many enthusiastic visitors. When the critics decided the show wasn’t a design exhibition because it was too unpretentious, we knew we were on the right track. Personal narratives would regularly recur in various forms in our later projects and serve to generate the engagement we sought.
NORMAL ODD LINEAR CROSSROADS LECTURE DIALOGUE
One of the meanings of the word ‘platform’ is ‘place or opportunity for public discussion’. We would have been unworthy of our name if we had not organised encounters and debates. But in the cultural world, meetings and discussion nights often draw people with the same background or professional interest, especially when the subject matter relates to a particular speciality, such as design. Our intention from the beginning was to reach people from a range of backgrounds. One of Platform21’s stated goals was To become a platform where seemingly disparate groups can inspire and strengthen each other. But how could we accomplish that? How do you know who else besides your regular supporters might be interested in a given subject? And how do you convince those people to give up their precious free time and spend an evening with strangers? To do that, you have to do more, consider other kinds of themes, try out new formats and communicate differently. Bringing together a few specialists from different areas isn’t enough to get the neighbours through the door. You have to find out where their passions lie. At least, that’s how it worked for us. The 50-odd events we organised took a variety of forms, but they had one thing in common: the focus was on passion, not profession. You can unite a diverse group of people if they share a passion for a subject. And in this way, you can bring together high and low art, professionalism and hobbyism, design and science, on an equal footing and in a productive way, and generate new conversations.
An unforgettable encounter between professional designers and hobbyists took place in the Travels Through Paradise project. We asked curator Cynthia Hathaway to devise an event related to hobby culture. Out of her personal passion for the world of miniatures, she came up with the idea of dividing a model railway track into metre-long sections and letting miniature train enthusiasts and professional designers and architects build the surrounding landscape together at Platform21. After all, both these groups are devoted to creating ideal worlds. During the building process, the hobbyists turned out to be the professionals. It became clear that through years of patience they had amassed a unique body of knowledge and impressive techniques for actualising their ideal realities in miniature form. Conversely, the designers’ and artists’ conceptual and creative visions of the ideal world proved eye-opening for the hobbyists. After the construction period, though, we failed to reach an audience as diverse as our building team, largely because we deployed the wrong communication strategy. The title Travels Through Paradise was poetic enough to draw art lovers but didn’t strike a chord with model railway enthusiasts and their supporters. In hindsight, we realised we should have made it clearer that the project had to do with miniature-building. By the time the press picked up the project, the show was already over!
SERIOUS PLAYFUL PASSIVE RESPONSIVE PRODUCTS TOOLS
Another lesson we drew from Travels Through Paradise was that the process of making things held a surprising amount of appeal. A messy workshop full of strange materials and tools has an aesthetic and informative value of its own and excites people’s imaginations. It allows you to show the process of transformation without detracting from the final product’s value. Another bonus is that a workshop’s presence instantly gives a space a more informal, playful character, so that visitors are quicker to ask questions and take more time to immerse themselves in the show. This kind of setting also allows research and less successful experiments to take on a valuable meaning. The art lies in finding the right balance between a genuine workshop (making) and a public exhibition space (showing).
The kitchen and the laboratory are two metaphors for the workshop, and the shop and the showroom for the exhibition space. We tried out every hybrid form in between. For Platform21 = Cooking and Constructing, we built a kitchen setting in the exhibition space and cooked and baked there as well as showing films, objects and demonstrations. Platform21 = Hacking IKEA was half (hacked) shop and half lab for conducting experiments within fixed parameters. Platform21 = Repairing came closest to a workshop, with workstations and tools and a showroom full of new solutions.
In these and other projects, we noticed that the more open-ended and subject to multiple interpretations an exhibition was, the more people got involved. In a hybrid setting, it’s OK if something gets moved, added or removed halfway through the show. When you’re emphasising the importance of process, it’s only logical that your programming be dynamic. The meaning of the exhibition opening also changes. It’s no longer the magical moment of the unveiling of a static display of the results of exciting research but rather the start of that research. Of course, if you fail to communicate this well enough, you’ll be asking for trouble. In our context of a ‘design museum in the making’, it wasn’t always easy to explain, since the usual audience is object-obsessed and has different expectations. Dingeman Kuilman came up with the playful solution of making all our project titles verbs, i.e., Platform21 = …ing. This not only meshed well with our preference for everyday programming themes, but also made it clear that Platform21 was an activating platform, something that was happening right now.
EDUCATE CATALYST CONNECT DESIGN SKILLS
In four years of programming events and searching for a legitimate concept for our more-than-just-another-design-museum, we came up with a host of new possibilities, and a few more questions. Could a design centre be a catalyst for inspiring and engaging people and getting them involved in projects? A place that would garner broad support, and where exchanging knowledge and skills would be as normal as buying an admission ticket? From a business perspective, a hybrid between shop (or supermarket), workshop and exhibition space might work. But would it be desirable? Could such a place help people to let go of discipline-specific thinking and prove equally interesting for designers, architects, electricians, hobbyists and artists on the one hand and managers, hair stylists and scientists on the other? These are big words, but could such a centre take as its goal the empowerment of creativity, through providing tools, displaying outstanding examples, and staying open to multiple forms of creativity? Or would it – without the framework provided by expert knowledge, curatorial taste, and a museum like status – end up as nothing more than a big craft club?
As a small-scale, pioneering entity, Platform21 functioned exceptionally well. We showed that by addressing appealing, timely themes, we could reach and engage a great many people. The evolving success of the outcomes of Platform21 = Repairing and the many times the Repair Manifesto has been translated and forwarded prove you don’t necessarily have to be big to become important. But since we never charged visitors an admission fee, we can only guess how much success might have brought us money-wise. Becoming a cultural institution of stature would have been a challenge in another way, just as an increase in size would have definitely raised new problems. Our next step would have been to further develop the aforementioned concept of a hybrid shop, workshop and exhibition space, under the name of Supermaker. Economic and political circumstances prevented us from taking this step, but that does not detract from Platform21’s importance as a unique initiative. With this book, which describes many of our projects in DIY form, we like to pass the torch.
To be continued.
*With thanks to Dingeman Kuilman, former managing director of Platform21, who concluded, in an astute analysis of Platform21’s significance, that what we had done was to ‘undesign the Design Museum’.
Een reflectie op de bachelor of design in product design aan de HKU.
“Ik dacht bij de afdeling product binnen kaders te leren werken. Prettig leek me dat. Maar het bleek het tegenovergestelde. Weinig kaders, veel mogelijkheden.” Met deze opmerking sloot Arlette Beerenfenger haar bachelor of design in product design af aan de HKU.
Beerenfengers afstudeerproject PER-PE-TU-UM was iets tussen een restaurantconcept, dinerperformance en een meditatieplatform in. Een mentale en fysieke treatment met een maatschappijkritisch randje. Overvloed, eenzaamheid, aandacht en alledaagse esthetiek waren enkele van de thema’s die op poëtische wijze tijdens de performance aan bod kwamen. De setting en enscenering was door Beerenfenger bedacht en ontworpen en samen met de koks, de muziekkunstenaar en de woorddichter die ze had uitgenodigd uitgewerkt tot een overtuigende avond. Zo overtuigend dat ze er de HKU-award voor ontving.
Pauze
Wat achterblijft voor de gelukkigen die waren uitgenodigd voor PER-PE-TU-UM is de sensatie van de eenmalige ervaring. Geen product om te kopen of te delen. Geen fysieke herinnering. Eerder een mentale pauze die daarna weer vloeibaar overloopt in het dagelijkse leven. En toch symboliseert PER-PE-TU-UM bij uitstek de huidige conditie van het vak productontwerpen: steeds meer hedendaagse productontwerpers betwisten de conventionele ideeën over wat design is, of zou moeten zijn. We sluiten een periode af waarin productontwerpers puur koopwaar of producten voor het gerief ontwerpen. Het vak is fluïde geworden en lijkt door de vele nieuwe technische mogelijkheden en de transdisciplinaire samenwerking onbegrensd te zijn. Maar juist daardoor is er behoefte aan reflectie, aan een pauzemoment. Jonge ontwerpers stellen zichzelf vragen. Welke positie kan de ontwerper in de maatschappij innemen? Waar sta ik? Waar staan wij? Wat kunnen we leren van de erfenis van de vorige generatie ontwerpers? Zijn er niet al genoeg producten? Hoe kan ik actief een sociale bijdrage leveren? Aan wie wil ik perspectief bieden? Wat is duurzaam? Waar begint mijn verantwoordelijkheid en waar eindigt deze? En welke tools kan ik inzetten? De huidige en waarschijnlijk ook de toekomstige generatie ontwerpers is in constante transitie. Op zoek naar nieuwe verhalen om aan vast te houden. Zij lossen niet alleen problemen op, ze gaan er ook naar op zoek. Ze zijn makers en betekenisgevers, uitvinders en sociaal entrepreneurs. En in welke vorm dat uiteindelijk gestalte krijgt is vooraf niet te voorspellen. Of zoals design curator en docent Jan Boelen de huidige ontwerppraktijk formuleert: “Design is advancing into an experimental, collaborative territory where it is employed and implemented as a tool to question and transform ideas about industrial production, public and private space, and pre-established systems and networks. The materialized object is still relevant as a tool, as a solution, as an agent or provocateur, as a Trojan horse, as value and as metaphor, to make us aware of a situation and to develop strategies and tactics to change systems and the powers that occupy a system.”[1]
Breed palet
Het is niet vreemd dat er in deze zoektocht naar nieuwe uitingsvormen en betekenissen voor het vak productontwerp ook nieuwe subdisciplines ontstaan. En dat voor elke subdiscipline – vaak om bestaansrecht en expertise te claimen – steeds weer nieuwe vaardigheden van ontwerpers worden geëist. Designopleidingen springen hierop in door nieuwe afstudeerrichtingen of masters te ontwikkelen. In food design, social design, material design, critical design, design & sustainability of bijvoorbeeld experience design. Bij al deze studies gaat het om het inzetten van ontwerpmethodieken en strategieën binnen een bepaald onderzoeksveld. Een food designer hoeft geen koksschool gevolgd te hebben, en een social designer geen sociale wetenschappen, maar enige vakkennis van het onderzoeksveld of gebied is uiteraard wel gewenst. De vraag is hoe strikt die nieuwe richtingen moeten worden afgebakend? En hoe een bachelor student het beste voor te bereiden op de breedte van het vak- en onderzoeksveld?
Beerenfenger’s PER-PE-TU-UM lijkt een atypisch project voor een afdeling product design, maar dat is het aan de HKU niet. Binnen de bachelor productontwerp van de HKU heerst de overtuiging dat met een goede basis van de ontwerpmechanismen (vorm- en materiaalgevoel, esthetiek, design thinking, presentatie & communicatie) en het stimuleren van een nieuwsgierige, onderzoekende en samenwerkende houding, de student zich goed kan voorbereiden op de richting of het materiaal waarmee hij/zij zich binnen het vakgebied wil profileren en bekwamen. Op de HKU dus geen onderverdeling van design in tal van verschillende kennisdomeinen, maar de nadruk op design als een attitude. En deze aanpak levert een prachtig palet aan afstudeerwerk op dat recht doet aan de huidige fluïde ontwerppraktijk. Een student met een fascinatie voor vervoersmiddelen kan hier net zo goed afstuderen als een student die de roeping voelt om iets constructiefs bij te dragen aan de dagelijkse problematiek van uitgeprocedeerde asielzoekers. En ook een studente die haar autonome handschrift wil vertalen naar beeldende pronkstukken van porselein. Startpunt van al deze verschillende afstudeerprojecten is een authentieke onderzoeksvraag, of een goed gestelde, open opdracht.
Een mooi voorbeeld van zo’n authentieke onderzoeksvraag is het afgebakende, lokale onderzoek Hier loit t ressie van Chantal Kaag, afgestudeerd in 2014. Haar voorliefde voor het West-Friese landschap en haar passie voor keramiek heeft geleid tot een serie urnen gemaakt van West‐Friese klei. Bedoeld voor de lokale tuinders, die zoals ze het zelf omschrijft: ‘jarenlang hebben lopen zwoegen op hun akker, en wat is er dan mooier dan na hun dood bijgezet te worden in een urn gemaakt van de grond waar hun hart ligt’. Kaag vond betekenis door het onderzoek dichtbij zichzelf te houden, en tegelijkertijd levert ‘Hier loit t ressie’ in groter verband reflectie op thema’s als krimp op het platteland, verdwijnen van rituelen en landschappen en omgang met de dood.
Usefulness en non-use
Een ander micro-onderzoek maar met een breder bereik is het slakkenpoeponderzoek waarvoor oud-studente Lieske Schreuder in 2012 werd genomineerd voor de Doen/Materiaalprijs. Getergd door een slakkenplaag in haar achtertuin zocht Schreuder naar een mogelijk positieve functie van deze ogenschijnlijk nutteloze weekdieren. Ze ontdekte dat slakken wonderschone patronen eten uit papier en dat de kleur van dat papier terug te vinden is in de uitwerpselen van het dier. De samenstelling en substantie van de slakkenpoep bleek vervolgens prima geschikt om er een soort marmoleum van te maken. Of deze vondst werkelijk zal leiden tot grote slakkenpoep verwerkte producten is voor een afstudeerwerk minder relevant. In het onderzoek-en ontwerpproces heeft Schreuder alle mogelijke ontwerpmechanieken gevolgd en toegepast. De totaal andere denkrichting over nut, schaal en duurzaamheid die dat heeft opgeleverd biedt alweer zoveel aanknopingspunten voor nieuwe ideeën dat het eindproduct wellicht eerder de provocatie is die het teweegbrengt, dan het feitelijk voorgestelde product. Ontwerpers zullen, realistisch beschouwd, niet de grote maatschappelijke of duurzame vraagstukken oplossen. Zeker niet alleen. Ze zijn wel in staat om de onderliggende ideeën en implicaties van deze vraagstukken op te zoeken en te articuleren en deze toegankelijk en begrijpelijk te maken. Het vinden van nieuwe verhalen en ontdekken van nieuwe relaties ten opzichte van de materiële wereld en de objecten die ons omringen kan een middel zijn om tot kritische reflecties te komen. Het vooruitstrevende design duo Anthony Dunne en Fiona Raby meent dat “design that asks carefully crafted questions and make us think, is just as difficult and just as important as design that solves problems or finds answers”[2]
Het is dus passend dat juist binnen een opleiding productontwerp waar de praktijk van het vakgebied steeds weer bevraagd en opgerekt wordt, Frank van Meer in 2013 cum laude afstudeerde met Fossielen van de toekomst. Van Meer reisde met een zelfgebouwde oven naar locaties die hem voeden met grondstoffen, inspiratie en objecten die hun maatschappelijke functies verloren hadden. Ze waren in nonuse geraakt. Een fase waar tot voor kort weinig productontwerpers zich om bekommerden. Door deze gevonden objecten met lokaal gewonnen klei af te gieten en weer terug te leggen in het landschap biedt Van Meer ons de mogelijkheid ze te herzien en er nieuwe betekenissen aan te geven. Dit project symboliseert de huidige transitie waarin het vakgebied zich bevindt. Onze relatie met de materiële wereld behoeft herziening vanuit verschillende invalshoeken. Grondstoffen, gebruik en betekenis zijn niet langer vanzelfsprekend. Een stap terug lijkt nodig om weer vooruit te kunnen, om nieuwe betekenissen te definiëren en andere moderniteiten te ontdekken. Usefulness en Nonuse, het zijn twee thema’s die de fluïde praktijk van de hedendaagse ontwerper het beste omschrijven. Laverend tussen toegepast en autonoom, object en subject, speculatief en non‐speculatief, verleden en toekomst. Een stroming die door de huidige, jongste generatie op gang gezet voorlopig nog wel doorstroomt en vele zijtakken zal kennen. De opleiding bachelor of design in productdesign aan de HKU bouwt geen dijken op maar beweegt mee met deze stroom. Een mooiere introductie in het vakgebeid kan een student zich niet wensen.
Joanna van der Zanden, september 2014
[1] http://www.metropolismag.com/July-August-2014/What-Is-the-State-of-Design-
Criticism/?cparticle=2&siarticle=1
[2] Dunne, Anthony en Raby, Fiona, ‘Designer as Author’, artikel uit 2009 opgenomen in boek Design Act, Steinberg Press, 2011.
Of waarom het een goed idee is om een open schurendag te organiseren!
Op een ongerept grasveldje zo groot als een voetbalveld in de Utrechtse wijk Rotsoord, stonden tijdens Utrecht Manifest, de Biënnale voor Social Design vier tweedehands schuurtjes op een rij. De deuren open. De schuurtjes sloten aan bij een groter onderzoek naar autonome wijkeconomie en het veranderend werklandschap. We wilden inventariseren wat er in deze wijk in de schuurtjes gebeurt. In Rotsoord en Hoograven zijn schuurtjes alom aanwezig, verborgen achter de huizen staan ze in vele maten en soorten gemoedelijk tegen en naast elkaar met elk een eigen ingang vanaf de gedeelde steeg. We zagen direct de potentie van dit prachtig, wat rommelig en informeel achterlandschap en stelden ons een denkbeeldig, hyperlokaal netwerk van kennis, vaardigheden en spullen voor. Bestaat er zoiets als een schuurcultuur? En zo ja, kunnen de activiteiten die in de schuurtjes worden ondernomen bijdragen aan de autonomie van een wijkgemeenschap? Onze vier schuurtjes functioneerden als onderzoekslab waar we met buurtbewoners over hun schuur en de verborgen kwaliteiten ervan spraken. Het onderstaande betoog geeft een weerslag van deze gesprekken en de ideeën die ontstonden met de schuur als middelpunt. Of waarom het een goed idee is om een open schurendag te organiseren.
“Sorry, het is een rommel in m’n schuur.” Begin je over schuurtjes dan komt al snel het opruimen ter sprake, veel voornemens vooral, en onduidelijkheid over wat er precies moet worden opgeruimd. Rommel hoort nu eenmaal in een schuur, je zou het de humus van de schuurcultuur kunnen noemen, want wie wat bewaard heeft wat. Zoals die oudere man die zijn garage vol met potjes, laden en doosjes heeft staan, met liefdevol geschreven etiketten waarop ‘klein ijzerwaar’, ‘dopjes’ of ‘platkopspijkers’ staat. Hoe overzichtelijk zijn ruimte ook is ingedeeld, het moest toch snel weer eens worden opgeruimd. Uitzoeken, structureren, indelen en dan weer opnieuw uitzoeken, structureren en indelen, met de hoop tijdens dit ordenen tegen iets aan te lopen dat eerder nog niet was opgevallen. Want je weet nooit wanneer iets van pas komt, op welk moment het van waarde is.
Aanrommelen doe je dan ook niet in gestreste toestand; daar moet je gelaten voor zijn, een beetje zen, afwachtend op wat je tegenkomt en openstaan voor onverwachte verbindingen. Tussen de rommel aanrommelen heeft voor veel wetenschappelijke doorbraken gezorgd, en de wereld soms voorgoed veranderd.
Wij kennen weinig mensen van onze generatie (’60-’70) met een schuur, maar we hebben wel herinneringen: aan de schuur van vader, moeder, opa, buurman. Fijne ruimten waren dat, kleine toevluchtsoorden, vaak met een radio en altijd wel wat te doen, te ontdekken, te maken. Het was dé plek om je hobby uit te oefenen, aan brommers te sleutelen, meubels te timmeren, elektronische apparaten te ontmantelen of bijzondere dingen te bewaren en het begin van een verzameling aan te leggen. De eerste discofeestjes werden er ook gegeven. Tegenwoordig worden veel schuren volgestopt met tuinmeubelen, diepvrieskisten, ongeopende impulsaankopen, fietsen in alle soorten en maten en speelgoed (vaak van plastic in harde primaire kleuren) en is de ruimte die we reserveren om iets te maken geminimaliseerd. Een logisch gevolg van het consumentisme, waar we allemaal aan meedoen. Schaarse tijd besteden aan het zelf maken van iets terwijl het voor weinig geld om de hoek te koop is, leg dat maar eens uit! Klusjes doen we nog wel: kleine verbouwingen of reparaties aan het huis, een likje verf, een band plakken, een broek zomen of een stekker verwisselen. Waardevolle activiteiten, die we te weinig etaleren. Meer ruimte maken voor ‘klusjes’ is zoiets als meer ruimte maken voor aanrommelen, voor ontdekken en voor een koestering van het oude. Momenteel past alles wat we hiervoor nodig hebben nog op een plank, maar stel je voor dat je je ‘klusjes’ zou uitbreiden tot een professionele hobby. Het mag dan wellicht onsexy zijn om het op je CV te melden, wij zien er grote potentie in.
De economie van het ‘iets’, zo hebben we het ook wel eens omschreven. Het maakt niet uit wat je in je schuur doet, als je er maar iets doet. De waarde van dat iets doen ligt wellicht niet in het nu, maar kan elk moment relevant worden. Kijk naar Argentinië. De mensen die op hun manier goed door de crisis zijn gekomen, zijn al diegene die van iets een klein praktijkje wisten te maken. Iets verbouwen en weer verkopen, of iets repareren, herstellen, maken. Het maakt niet uit wat, maar duidelijk is dat als je weinig inventief en creatief bent, je volledig afhankelijk wordt van anderen. Kortom we kunnen het ons niet veroorloven om niets te doen. Het gaat ook om een rituele instandhouding van kennis tijdens de jaren dat we er misschien niet zoveel mee doen, maar die ten alle tijden geactiveerd kan worden.
Daarvoor is het belangrijk dat we de schuur belangrijk maken. Niet alleen voor onszelf, als een microkosmos waar we onze eigen wereld vormgeven en kunnen wegdromen, maar als werkplaats voor kleinschalige productie en opslag, waar we kennis en vaardigheden doorgeven en verzamelen. De activiteiten die nu nog in de schuur worden ondernomen zijn ons waakvlammetje van kennis. Alleen al hierom zouden we onze schuurdeuren vaker moeten opengooien. Laten zien waar onze passie ligt, waar we stiekem veel vanaf weten en over dromen, of alleen al om duidelijk te maken wat je mogelijk kan delen: kennis, spullen, apparaten etc. Als we dit alles inventariseren en delen weten we meteen waar onze strategische wijkreserve uit bestaat (en wat er eventueel mist).
Niet iedereen ziet de voordelen van een transparante schuurcultuur. De gedachte over een collectieve inzet van onze schuren doet de romantici onder ons gruwelen. Laat dat schuurtje nou maar die plek zijn waar je je kan terugtrekken en waar je lekker in je eigen comfortzone kan blijven. Alles behalve publiek maken! De schuur is een soort grote kast maar dan net groot genoeg om in te verblijven en waar beslist geen pottenkijkers thuishoren. Anderen menen dat het openstellen van deze private (nog onbevlekte?) ruimte het gevaar in zich heeft dat er een transformatie volgt van eigenheid naar Elle Wonen-achtige moderniteit, of wel ‘hoe men meent dat ’t hoort’. Weg rommel, weg ongereptheid.
Maar laten we er even vanuit gaan dat we niets aan de indeling of inrichting van de schuur veranderen en de rommel de rommel laten, wat is de meerwaarde van het gesloten houden van de schuurdeuren? Het risico is juist vele malen groter dat een actieve schuurcultuur langzaam verdwijnt, en hiermee ook de kleinste vaardigheden. Moeten we straks voor het repareren van onze fietsen ook Polen vragen? Of worden we afhankelijk van reparatiesubsidies. Bewijs dan maar eens hoe urgent je reparatie is.
Nee, wij zien juist een grote toekomst voor de schuur als belangrijke aanjager van een autonome wijkeconomie. ‘Kom maar achterom’; dat zou pas een mooie uitnodiging zijn. Dorpse taferelen in een stadse wijk. Waar elke buur vanuit zijn/haar schuur iets bijdraagt aan de autonomie van een kleine gemeenschap. Meehelpen de strategische wijkreserve op pijl te houden. Is dat een raar voorstel? Aan de buurtbewoners van Rotsoord in Utrecht zal het niet liggen; ze hebben allemaal iets te delen: van grote keukenspullen (voor grote partijen), reparatiekennis, een passie voor het zelf maken van jam of aarde, tot het opnieuw bekleden van oude stoelen. En die ene uitgebreide werkbank mag best vaker worden ingezet. Wie iets mag lenen hoeft het niet zelf aan te schaffen, en dat schept weer meer ruimte voor andere zaken. Een kijkje in andermans schuur biedt ook de mogelijkheid om nieuwe relaties te leggen, verbindingen te maken en andersoortige gesprekken te voeren. Een open schurendag zou hierin een aanjager kunnen zijn. Een inspiratiedag. De viering van de autonomie, op en top.
Niet overtuigd? Goed, dan nog één poging. Tijdens onze verkenningstocht in de wijk stuitten we op een klein bakstenen schuurtje. Het was geheel leeg op één ding na: een witte plastic stoel – zo’n Monobloc. Dat beeld van die ene stoel achtergebleven in het schuurtje, dat is toch een onverdraaglijk schrikbeeld. Als dat is wat we achterlaten als we er niet meer zijn. Stel je voor! Een soort demon van de overwinning van het kapitalisme. De mens als consument, sléchts consument, zonder creativiteit, zonder praktische inzichten, ontdekkingsloos en passief. Het zou de ondergang van de mensheid kunnen betekenen.
Bovenstaand essay is naar aanleiding van het project Schuurtjes in samenwerking met Arne Hendriks.
Inleiding publicatie boek Cultuur maak(t) je
Maken is een activiteit. Denken ook. Cultuur kan beschouwd worden als de optelsom van wat we maken, hoe we daarover denken en hoe dit ons handelen beïnvloedt. En omdat maken en denken activiteiten zijn is cultuur altijd in beweging. Aan de cultuur waarin we opgroeien ontlenen we grotendeels onze identiteit. Het is het fundament van waaruit wij onszelf ontwikkelen. Identiteit is dus ook niet statisch. We vormen onszelf door kritische vragen te stellen, door nieuwe relaties aan te gaan en door open te staan voor andere gewoonten en culturen. Zo sleutelen we aan onszelf en werken we tegelijkertijd aan de cultuur waar we onderdeel van uit maken. Onze persoonlijke identiteit valt dan samen met de groepsidentiteit; de cultuur waar we op dat moment toe behoren, waarmee we onszelf identificeren. Cultuur maakt je en cultuur maak je.
Met het programma Cultuur maak(t) je hebben wij als cultureel intendanten voor De Domijnen een lokale ontdekkingsreis ondernomen. We wilden onderzoeken wat de meerwaarde kan zijn van een lokale organisatie die bijna alle officiële, culturele podia in een gemeente programmeert: van schouwburg en filmhuis tot bibliotheken, musea en cultuureducatie. Als jonge organisatie heeft De Domijnen gekozen voor het devies: Grondstof voor culturele vernieuwing. Maar hoe doe je dat vernieuwen? Hoe maak je nieuwe cultuur? Liggen er hier unieke kansen voor kruisbestuiving, voor nieuwe ontmoetingen? Daar waar voorheen elke organisatie (het theater, de bibliotheek, het museum etc..) een eigen plek innam in de gemeenschap, met vaak een eigen achterban en organisatiecultuur vormen zij nu een familie.
Onze zoektocht begon daarom met de vraag te stellen: ‘Wat heeft De Domijnen in huis?’ Letterlijk. Wat zijn de interesses en talenten van de medewerkers? Waar ligt hun persoonlijke verbinding met de stad? Wat maken zij en wat maakt hen? Het gaf ons inzicht in de ‘informele’ cultuuractiviteiten in de stad: wandelclubs, haakmarathons, muziekspel in vele vormen, bloemschikken, zang, religieuze bijeenkomsten en bijzondere interesses in andere culturele gemeenschappen of de lokale historie en nog veel meer. Het bracht ons tot de vraag of via de talenten en interesses van de medewerkers er een nieuwe dienst zou kunnen ontstaan: De Dienst der Domijnen.
Cultuur maken is tijd maken
‘Hier in Sittard – Geleen houdt men niet van nieuwe dingen’, was een terugkerende opmerking van de medewerkers. Toon Hermans, carnaval, muziekcorpsen en fanfares, bierfeesten, en ja ook Pink Pop (al vindt dat niet meer plaats in Geleen) horen bij de gemeente. Hiermee identificeert men zich. Dat is de cultuur. Net als de Limburgse dialecten, de verrukkelijke vlaaien en het mijnenverleden. Dat dit uiteraard niet alles is weet iedereen. Maar wie een ander aanbod wil creëren gaat in competitie met de succesnummers en wie nieuwe cultuur aanbiedt met gemeentelijke middelen stelt zich kwetsbaar op. Succes is namelijk niet gegarandeerd, maar wel iets dat we al snel verlangen, ook binnen de cultuur. Gechargeerd gesproken: opbrengsten moeten meetbaar zijn, bezoekers tellen slechts in aantallen mee, kunst moet impact hebben en tevredenheidenquêtes bepalen de koers van het nieuwe seizoen. Men vergeet vaak dat nieuwe cultuur maken chaotisch verloopt, veel onzekerheden kent en dat ‘oefening baart kunst’ tijdrovend is.
Zo ook ons project. Dit verliep verre van vlekkeloos. We zochten naar ruimte binnen het uitgebreide aanbod van De Domijnen zelf en naar aanknopingspunten binnen de lokale gemeenschap van waaruit we iets nieuws konden opstarten. Het kostte tijd om voorbij de eerste indruk te komen. Om de culturele verscheidenheid te kunnen benoemen en begrijpen. Actief denken over cultuur betekent nieuwe relaties durven aangaan.
Vaak namen we Der Lauf der Dingen, een videowerk van kunstenaarsduo Fisschli & Weiss als inspiratiebron. Hierin worden losse elementen verbonden en in beweging gezet door een aanstoot van iets anders. Een soort kettingreactie. Het geheel, het proces is het werk. Niet waar het uiteindelijk stopt. Als makers hoop je iets in beweging te kunnen zetten dat doorloopt, dat resoneert. Maar relaties bouw je niet snel op. En in tijden van versnelling is het moeizaam vertragen. Wij hadden ook beperkte tijd gekregen: zegge en schrijve één jaar.
We besloten om klein te beginnen. We startten met een coworkshop waarbij de medewerkers met elkaar onverwachte verbindingen zouden zoeken vanuit hun eigen maakcultuur of interesse. Een onwennig oefening die vaak eindigde in praktische bezwaren. Maar na enige tijd kregen de deelnemers er toch plezier in, werden de nieuwe (on)mogelijke ideeën makkelijker opgeworpen. Wat heeft bloemschikken met timmeren van doen? Hoe kan een liefde voor rozen gecombineerd worden met belangstelling voor andere culturen? Of wat kan een combinatie tennis en fanfare meer opleveren dan een concours op het tennisveld? En zo meer. Zelf hadden we deze combinaties nooit vooraf kunnen bedenken. Als nieuwe cultuur maken gaat over nieuwe relaties aangaan, dan is het combineren van verschillende maakculturen wellicht een eerste stap?
Kan De Dienst der Domijnen bestaan uit het aanbieden van workshops en services die de dagelijkse culturele praktijk overstijgen? Een dienst die je uit je comfortzone haalt. Een soort experimenteer lab, waar binnen de intimiteit van een workshop er wellicht vrijer geoefend kan worden. We nodigden kunstenaars Arne Hendriks, Shane Waltener, Sjim Hendriks, ontwerpstudio Raw Color, componist Diederik Rijpstra en operaregisseur Miranda Lakerveld uit om een aantal van de onverwachte combinaties verder uit te werken tot voorstellen voor inwoners om deel te nemen.
Wat niet van hier komt
‘Er is geen belangstelling voor het deelnemen aan nieuwe workshops, men heeft het al druk genoeg met de eigen activiteiten’, was naast ‘Men houdt hier niet van wat niet van hier komt’, de terugkerende uitspraak als we vertelden wat we aan het doen waren. Enigszins eigenwijs, en met de overtuiging dat de voorstellen toch aansloten bij wat men al bezighoudt: muziek maken, koken, wandelen, haken etc., bedachten we een ludieke campagne voor de workshopvoorstellen van de kunstenaars. Met oproepjes als ‘Jager zoekt legertje koks’ of ‘Wandelaars zoeken haaksters’ hoopten we de nieuwsgierigheid te wekken. Het werd een totale flop. Niet eerder hadden we in onze praktijk zo weinig aanmeldingen ontvangen voor activiteiten. Ook de vele muzikanten die de gemeente rijk is lieten het afweten voor de oproep: ‘Tennismatch zoekt orkest’. Het werd ons duidelijk dat we te veel van ‘wat niet van hier komt’ communiceerden. Er waren vooralsnog te weinig lokale mensen bij betrokken, de kunstenaars hadden geen Limburgse roots en de uitnodigingen waren niet concreet genoeg; de kunstenaars waren namelijk zelf ook nog zoekende.
Cocreëren betekent dat de uitkomst de optelsom is van een gezamenlijk proces, en niet van een voorop gezette invuloefening. Zo wilde Arne Hendriks graag verschillende mensen ontmoeten die ‘iets’ met stenen hebben, om vandaar uit gezamenlijk een stenenproject op te zetten. En Miranda Lakerveld zocht een koor en vrouwen met verschillende culturele achtergronden die verhalen over rozen wilden delen, om uiteindelijk uit te komen bij een voorstelling. Achteraf gezien was het beter geweest om al in contact te zijn met een lokaal bekend koor en met lokale stenenverzamelaars, maar wij dachten dat deze contacten via de medewerkers van De Domijnen makkelijk te bereiken waren. De publieke campagne was er om die mensen te bereiken die nog niet in het contactenlijst staan van De Domijnen. Wat wij onvoldoende beseften is dat De Domijnen zelf ook pas net begonnen was zich voor te stellen in de gemeente.
Doorpakken
Veel gemeenten zoeken naar manieren om het cultuuraanbod te laten aansluiten bij meer verschillende groepen in de samenleving. Met cultuurparticipatie (zowel actief als passief) kan betrokkenheid met de eigen omgeving worden gestimuleerd. Er zijn veel mooie voorbeelden hiervan, maar te vaak zijn er na een eerste gelukte aanzet geen beschikbare middelen meer om daadwerkelijk op te bouwen.
Ook De Domijnen heeft als doel breed in de samenleving van betekenis te zijn. En dat doen ze heel goed door bijvoorbeeld verschillende podia te creëren waar amateurs en professionals samen komen. Het voordeel van een culturele organisatie als De Domijnen is dat ze kunnen bouwen en doorpakken, ondanks de soms politieke scepsis ten opzichte van cultuur. Het is een lerende organisatie, niet snel inwisselbaar, ze creëren hun eigen succesnummers en staan open voor culturele intendanten met andere ideeën. Met ons programma Cultuur maak(t) je waren wij zogezegd pioniers.
Was het alles waard? De hoeveelheid tijd die we met z’n allen hebben gestopt in het vinden van deelnemers, locaties, partners, publiek en weer nieuwe deelnemers (een ‘ja’ als men zegt ‘Ja ik doe mee’ blijkt niet altijd een overtuigende toezegging) komt wellicht niet overeen met het aantal mensen dat idealiter voor zo’n project gewenst is. Maar wat als we de persoonlijke ervaringen meewegen? De leermomenten? De nieuwe relaties die het project heeft opgeleverd? Nog afgezien van de mogelijkheid tot doorontwikkeling? Orkestleden en tennissers willen op ‘wereldtoernooi’, de Deken van Sittard ziet de voorstelling ‘… ook ik spreek over de roos’ graag in het officiële programma van Santa Rosa viering en de koks geven aan dat het koken voor mantelverzorgers zomaar eens een terugkerende festiviteit kan worden. Vraag is uiteraard wie het stokje nu overneemt. De Dienst der Domijnen zou ook hierin een rol kunnen spelen.
Intro: Deze tekst heb ik geschreven en voorgedragen tijdens voorstelling Erda, als onderdeel van BOOM! Amsterdam is een Opera.
Regie: Miranda Lakerveld
Opvoering: Muziektheater Amsterdam, 2 en 3 november 2013
*****
Wie is ERDA? Voor Wagner is zij ‘moeder aarde’.
Maar kennen wij nog wel een ‘moeder aarde’? En waar is zij dan?
De aarde biedt ons beschutting, voedsel en alle ruwe grondstoffen die we nodig hebben om onszelf te ontwikkelen.
Dus als Erda, de aarde symboliseert zouden we haar zeer dankbaar moeten zijn.
Alleen wij spreken over de aarde in termen van ‘kosten en baten’.
In hoeverre kunnen we haar uitbaten opdat we er het meest aan verdienen?
Nieuwe cijfers geven aan dat de schade van ons gedrag op de opwarming van de aarde wel meevalt.
Wel meevalt.
Als het om de schade van onze auto gaat, piepen we wel anders!
En dat is wellicht ook wel het probleem nu.
Onze relatie met Erda is verstoord.
We hebben haar een hoofdrol gegeven in de ‘ver–van-m’n-bed-show’
Het zijn grote onderwerpen – klimaatveranderingen, schaarste van grondstoffen, ecosystemen, biodiversiteit, tropisch regenwoud enz. enz.
Willen we de relatie met Erda verbeteren, en haar meer centraal stellen, dan zullen we haar weer in huis moeten nemen.
Als een symbolische moeder. Iemand tot wie we ons kunnen verhouden.
En dat kan snel veel opleveren.
Zo kwam ik er laatst achter dat gemeenten jaarlijks meer dan 200 miljoen euro kwijt zijn aan het opruimen van zwerfafval.
Zwerfafval!
Dat betekent dus gewoon iets achteloos op de grond laten vallen.
Loslaten.
Niet naar omkijken.
Dat dit gebaar slecht is voor de natuur, hoef ik u niet uit te leggen.
En toch doen we dat.
Met velen.
Een kunstenaar met wie ik werkte aan een project over afval zei het prachtig zo:
Er is geen dier dat zijn eigen nest zo vervuild dan de mens.
Daarbij 200 miljoen Euro.
Stelt u zich voor…
Dat is net zo veel als de bezuinigingen op natuurbehoud en op cultuur!
En toch gaan we door…
******
Want WOTAN…..
Dat zijn wij allemaal.
We willen allemaal vooruit.
Meer kennis, meer vernieuwing, meer van veel.
En daar is op zich niet zo veel mis mee.
Alleen hebben we die vernieuwingsdrang gekoppeld aan een wegwerpcultuur.
Een cultuur gestuurd door trends waarmee we allemaal het gevoel moeten krijgen dat wat we gisteren hadden, vandaag alweer oud is.
En we kunnen het ons blijkbaar permitteren om hieraan mee te doen.
Want we werken allemaal heel hard, om vervolgens onze vrij tijd te kunnen besteden aan het consumeren.
Steeds sneller en sneller.
Alleen vergeten we dat met de groeiende welvaart we uiteindelijk niet gelukkiger zijn geworden.
De druk om te presteren en mee te doen aan deze ratrace heeft ook een schaduwkant. Depressie, eenzaamheid…
Dat wijst menig onderzoek uit.
Ook het Wereld Natuur Fonds heeft een onderzoek gedaan naar geluk.
En dat gekoppeld aan het welzijn van de natuur.
Hieruit komt naar voren dat we gelukkig worden van betekenisvolle dingen doen samen.
En dat natuur in onze directe omgeving een groot effect heeft op ons geluksgevoel.
Maar ondertussen volgen we de nieuwste trend:
We betegelen onze achtertuinen als verlengstuk van de huiskamer en plaatsen een loungebank waar voorheen planten stonden….
Niet beseffende dat deze tegeltrend groot effect heeft op het ecosysteem in de stad.
Een negatief effect dus.
Maar wat kunnen we doen om een omslag te maken?
****
De NORNEN weten het al lang.
Zij gooien niets weg.
Zij nemen de tijd om iets te repareren.
Stelt u zich eens voor dat we onze wegwerpcultuur transformeren naar een cultuur waar repareren centraal staat.
Wat voor omslag zou dat brengen?
Wat zou dat inhouden?
Het zou uiteraard de levensduur van vele producten verlengen.
Momenteel wordt recyclen gezien als de duurzame oplossing voor ons consumptieprobleem.
Maar recyclen is nog steeds weggooien.
En met weggooien doe je ergens afstand van.
Met repareren maak je juist een verbinding.
Letterlijk door iets dat oud is met iets nieuws te verbinden.
En ook figuurlijk: door een relatie voor langere duur aan te gaan.
Het verbindt materie, maar ook mensen
Een cultuur waarin reparatie centraal staat is een cultuur waarin we lange termijnvisies centraal stellen.
Repareren is meer dan restaureren. We hoeven de tijd niet stil te zetten. En het is ook niet iets nostalgisch.
Repareren is innoveren met inachtneming van wat goed is behouden. De nieuwe toevoeging moet er toe doen en is authentiek.
Zelfs massa geproduceerde spullen worden door een reparatie authentiek.
In een reparatiecultuur verandert ons waardesysteem. Iets dat gerepareerd is zal niet minder waard zijn. Imperfectie krijgt een hogere status.
Het is ook veel natuurlijker. Denk aan al die kromgegroeide komkommers die we nu weggooien.
En tijd wordt anders gewaardeerd.
Zoals gezegd de Nornen nemen de tijd. Hun handwerk, de wijze waarop ze zich met de materie verbinden geeft ze voldoening, ze zijn gelukkig.
Laten we hun aandachtigheid als voorbeeld nemen en een reparatiecultuur omarmen.
[Erda terug op toneel]
En op dezelfde wijze kunnen we ook onze relatie met Erda repareren. Te beginnen met dit gebaar (weggooien) voorgoed te verbannen.